توي بروزن موي، از شهرهاي باستاني و در دامنه كوه الوند واقع است چون در چند نقطه از ايران محلهايي به نام توي هست ، براي اينكه اشتباهي رخ ندهد در هر جا چنين محلي مي باشد بنام نزديكترين نطقه آنجا خوانده مي شود(( توي دروار )) دامغان كه نزديك به قريه دربار است و (( توي كازرون )) و اين توي چون در يك فرسنگي سركانست به تويسركان مشهور است . جغرافي نويسان اسلامي غالبا" اينجا را (( توي رودلاور)) و(( توي همدان )) نوشته اند . جغرافي نويسان قرن سيم و چهارم اسلامي غاليا" اين محل را توي همدان و نوي رود آور نوشته اند و احتمالا" اين نوي ممكن است با سلسله اورال قومي كه  پيش از مادها در اين سرزمين حكومت مي كرده اند بي ارتباط نمي باشد.

مورخان در مورد  وجه تسميه ملاير اقوال مختلفي ذكر كرده اند از جمله : همزمان با ورود اسلام به ابران و حمله اعراب سپاهيان عرب كه دراين منطقه كه بدنبال آب بوده و آن را نيافته بودند گزارش داده بودند كه ((ماءلايري )) ( به معني اينكه : آب ديده نمي شود) و بعدا" اين عبارت در اثر تكرار به ملاير تبديل شده است  روايت ديگري حاكي از آن است كه : در زمان ماد ها در اين منطقه با روشن كردن آتش به روي تپه ها و كوهها اخبار را به ساير مناطق ميرسانده اند و از اين  رو اين منطقه را ( مل اگر) به معني تپه آتش ناميده اند .

بناي فعلي اين شهر با حكمت فتحعلي شاه قاجار در سال 1188 شمسي مقارن مي داند كه به دست نوه اش حاج سيف الدوله ( حاكم وقت ملاير و تويسركان ) آباد گرديد. از جمله مي توان به احداث چند قصر ‘ باغ ‘ مسجد و حمام اشاره نمود و به همين دليل تا قبل از انقراض قاجاريه آن را (( دولت آباد )) مي ناميدند.

آشوريان باستان به شهرهاي قوم كاسي، عنوان " كاركاشي " داده بودند كه " كار " به معني قرارگاه يا منزلگاه و " كاشي " اسم قوم " كاسي گ است. آشور شناسان و مادشناسان، جملگي اين كار كاشي ( با شهر كاسيان ) را منطقه كنوني همدان دانسته اند. پرفسور گيريشمن، باستان شناس معروف فرانسوي، معتقد است كه اسم قبلي هگمتانه، " اكسايا" يعني شهر كاسي ها بوده است. و در مجموع اعتقاد غالب بر اين است، كه شهر هگمتانه را يكي از اقوام آريايي بنام مادها ساخته اند. و نخستين دولت ايراني را در آن بنا نهاده اند. ولي نتايج تحقيقات بيانگر آن است كه شهر هگمتانه پيش از انتخاب به پايتختي توسط مادها، وجود داشته مردماني از قوم كاسي در آن مي زيسته اند. سپس بازماندگان قوم كاسي، بعدها با طايفه اي از آريايي ها قوم موسوم به ماد را پديد آورده اند. و با غلبه بر دولت تجاوزگر آشوري، دولت ماد را بنيان كذاشته، و پايتخت خود را كار كاشي قرار داده اند. و از آن به بعد، اين شهر هگمتانه نام گرفته است. مادها گروهي از اقوام آريايي بودند، كه از جنوب سيبري به سمت فلات ايران حركت كرده و در غرب ايران ساكن شدند. عواملي مانند رشد اجتماعي و فرهنگي، تماس با گروههاي بومي ساكن فلات ايران، وجود همسايگاني قدرتمند، و احساس نيازهاي جديد سياسي و اجتماعي، آنها را وادار به اتحاد و ايجاد حكومتي مقتدر نمود به طوريكه قوي ترين قوم آن روزگار يعني آشوري را براي هميشه از صفحه روزگار محو كردند. امروز هموم باستان شناسان، تپه باستاني هگمتانه، واقع در مركز شهر همدان را، كه وسيع ترين تپه باستاني ايران است، بقاياي همان ابنيه عهد كاسي، مادي، هخامنشي و بعد از آن مي دانند. مساحت اين تپه حدود 30 هكتار مي باشد. كه با در نظر گرفتن بخش هايي كه جزء محدود تپه باستاني بود، ولي اينك ساختمانهاي مسكوني بر روي آن ساخته شده، به بيش از 40 هكتار نيز مي رسد.

اين تپه بيضي شكل، در داخل محدوده شهر فعلي همدان، و در دو سوي خيابان اكباتان واقع شده است. " هگمتانه"، يا " هنگمتانه " كه به زبان پارسي قديم به معني محل تجمع بوده، تركيبي از دو واژه " هنگ " به معني " جا " و " متانه " به معني " تجمع " است. اين واژه در زبان يوناني به صورت " اكباتانا " در آمده است، و در كتيبه هاي عيلامي به صورت " اك ماتانو " آمده است. برخي ميز معتقدند: " امدانه " يا " آماداي " كه در كتيبه پيلسر پادشاه آشور آمده به اين محل اطلاق مي شده. هگمتانه " در زبان ارمني، " اهمتان " و در زبان سرياني و پهلوي، اهمدان " ، در گويش نويسندگان عرب " همدان " و در تورات، " احتمانا" گفته شده است. همچنين سكه هايي از عهد ساساني كشف شده كه محل ضرب آنها " اهمتان " قيد شده است.

 نخستين اشاره مكتوب به نام مادها و سرزمين ماد، در سالنامه بيست و چهارم شارل مانزر سوم ( 836 قبل ميلادي ) و سارگن دوم ( 715 قبل از ميلادي بوده، كه از اين قوم و سرزمين آنان به نام " ماداي "يا " آماداي " ياد كرده اند. روايات مورخين يوناني نيز حاكي است كه اين شهر در دوره مادها ، ( از اواخر قرن هشتم تا نيمه اول قرن شم قبل از ميلاد) سمدتها مركز امپراتوري مادها بوده است. و پس از انقارض آنها نيز به عنوان يكي از پايتخت هاي دوره هخامنشي ( پايتخت تابستاني و احتمالا" محل خزانه آنها ) به شمار مي رفته است. گفته هاي هرودت مورخ يوناني ، در قرن پنجم قبل از ميلاد،م مهمترين ماخذ تاريخي در اين مورد است. وي بناي اوليه اين شهر را به " ديااكو " نخستين شهريار ماد نسبت مي دهد ( در 728 قبل از ميلاد ). هرودت اوضاع سياسي واقتصادي نا مناسب قوم ماد را در دستيابي ديااكو به قدرت موثر مي داند.
 ديگر مورخين يوناني چون پلي بيوس، كنزياس، ژوستين و گزنفون نيز درباره هگمتانه مطالبي جمه آوري كرده اند. ديااكو پس از اينكه هگمتانه را به پايتختي خود برگزيد، تصميم به ساخت كاخي عظيم و مستحكم به صورت هفت قلعه تو در تو گرفت. به طوريكه كاخ پادشاهي و خزانه ، در درون قلعه هفتم قرار داشته باشد. ديااكو به تقليد از رنگ آميزي قصرهاي بابلي ، دستور داده بود كنگره هاي هر قلعه را به رنگي مخصوص در آورند. به اين ترتيب :رنگ كنگره هاي قلعه اول سفيد ، دومي سياه، سومي ارغواني، چهارمي آبي، پنجمي نارنجي، و كنگره دو با روي داخلي سيمين و زرين بودندو محيط بيروني ترني ديوار قلعه، تقريبا" بهاندازه حصار شهر اتن بوده استقصر شاهي، كه در آخرين قلعه دروني بر پاشده بود، داراي صدها اتاق بوده، و مردم نيز خانه هاي خود را بيرون اين قلعه ها و در كنار آن ساخته بودند.

بنا به در خواست ديااكو، قوم ماد شهرهاي كوچكي راكه در آن مي زيستهاند، رها ساخته و پايتخت ار مورد توجه قرار دادند و در اطراف قلعه شاهي خانه هاي خود را بنا كردند پلي بيوس مورخ يوناني ( 204 تا 132 قبل از ميلاد ) مي نويسد : در دامان كوه اورنت، ( اورنت يا اورنتس = الوند ) شهر هگمتانه با قلعه و ارگ مستحكم و حيرت آوري قرار گرفته، و قصر شاهي، در داخل آخرين قلعه آن استوار گرديده است. .ضع ساختماني،آرايش عجيب، و تزئيناتي كه در آن به كار رفته به نحوي بوده، كه توصيف آن مبالغه آميز به نظر مي رسد. چوب هايي در آن به مصرف رسيده پوشيده از زروسيم است. درها، ستون هاي و رواق هاي آن، با هزاران گونه كنده كاري و نقش و نگار آراسته شده اند. يك ديوار بي پيرايه، و يك تير عاري از زيور، در آن كاخ نيست حتي كاشي هايي كه زينت بخش " ازاره ها" و ديوارهاي دورني قصر است، با پوششي از آب نقره، سيم اندود گشته و همه چوب ها از جنس سرو و كاج مي باشند.

 كنزياس مورخ يوناني وپزشك معروف اردشير دوم هخامنشي ( 404 تا 3045 قبل از ميلاد ) مي نويسد " سميرامين " ملكه آشور ، پس از ديدن وضعيت شهر وموقعيت مناسب آن دستور داده، كه براي او در آنجا كاخي بسازند و چون ديده است. كه در شهر جديد الاحداث كمبود آب وجود دارد، دستور داده تا با صرف هزينه اي گزاف ، نهري ساخته و آب درياچه اي را كه در آن سوي كوه اورنت ( الوند ) است به اين شهر سرازير نمايند. ابوبكر احمد بن محمد اسحاق همداني معروف به اين فقيه، در كتاب البلدان خود كه در حدود سال 290 هجري به تحرير در آمده، به نقل از يكي از دانشمندان پارسي مي نويسد" همدان بزرگترين شهر جبال و حدود چهار فرسنگ در چهار فرسنگ بوده است" بخت النصر بعد از فتح و ويراني بيت المقدس ، فرمانده اي به نام صقلاب را به قصد تصرف همدان مي فرستد، ولي وي با عدم موفقيت مواجه شده و طي نامه اي به بخت النصر مي نويسد: من به شهري آمده ام داراي بارويي بلند و سركش و مردمي بسيار و كوي و برزن هاي فراخ و رودهاي فراوان و ... پس از انقراض مادها، هر چند هگمتانه مركزيت نخستين را نيافت، ولي به جهت قرار گرفتن سدر مسير جاده شاهي، كه پارسه ( تخت جمشيد ) را به سارد متصل مي كرد، به عنوان پايتخت تابستاني هخامنشيان مورد توجه خاص بود، و از اين رو آن را آباد كردند. در زماني كه داريوش سوم با اسكندر مواجه مي شود. هگمتانه به صورت ويرانه اي بود. ولي داريوش سوم بنا به پيشنهاد ياران خود دستور مي دهد در ميانه شهر، كوشكي بزرگ كه آن را ساروق مي ناميدند، بسازند. در اين كوشك سيصد مخفي گاه براي گنجينه و دارايي ها بر باشد. و براي آن هشت درب آهنين ساختند، كه همه دو اشكوبي ( دو لختي ) و هر اشكوب، به بلنداي دوازده گز بود.

چنانكه ملاحظه شد درباره چگونگي احداث و نام بنيانگذاران هگمتانه در بين مورخين يوناني، اتفاق نظر وجود ندارد. مورخين اسلامي نيز دراين زمينه با يكديگر اختلاف نظر دارند و در مورد محل دقيق آن هم نظريات متفاوتي ارائه شده است. گر چه اكثر مورخين، پژوهشگران و باستان شناسان مانند مرحوم مصطفوي، پرفسورگير يشمن، اشميت، لوشاي و پرا دارا، تپه اي را كه هم اكنون در شهر همدان به نام هگمتانه معروف است، محل اصلي شهر باستاني هگمتانه مي دانند. حفاري هاي باستان شناسي سالهاي اخير در تپه هگمتانه هم مشخص شده است، كه محل كاخ و بناهاي اشاره شده، در تپه هگمتانه كنوني واقع بوده است. نتايج حفاري هاي تپه هگمتانه – آثار كشف شده حاكي از وجود يك شبكه منظم و پيشرفته آب رساني در شهر حكومتي مادهاو پارت ها مي باشد در فواصل بين كانال هاي آب رساني، معابري به عرض 5/3 متري وجود داشته و كف اين معابر، تماما" با آجرهاي مربع شكل و به منظمي مفروش بوده است. پيشينه حفاري هاي علمي ازاين تپه، به سال 1913 ميلادي بر مي گردد كه هيشي فرانسوي از طرف موزه لوور پاريس به سرپرستي شارل فوسي، كاوش هايي در تپه هگمتانه انجام داد. ولي نتايج اين كاوشها هيچ گاه منتشر نشد.

در طي 10 فصل حفاري انجام شده از سال 1362 تا 1378، كه حدود 14000 متر مربع از بقاياي اين شهر مورد كاوش قرار گرفته يكي از كهن ترين دوره هاي تمدن پشري نمايان شده است. همچنين يك حصار طولاني به ارتفاع 9 متر و دو برج عظيم و كم نظير در درون آن كشف شده، از جمله كاوشهاي علمي سال 1362 تا كنون كه به سرپرستي آقاي دكتر محمود رحيم طراف به انجام رسيده منجر به شناسايي شهر بزرگي در دل تپه هگمتانه شده است. تحقيقات نشان داده كهدر فواصل 35 متري بين معابر دو سري واحدهاي ساختماني قرار دارد كه هر كدام شامل يك هال ( حياط مركزي ) است. با اتاق ها و انبارهايي به صورت قرينه در گرداگرد آن، به شكلي كه هر واحد ساختماني فضايي در حدود 5/17 *5/17 متر را در بر مي گيرد. معابر مذكور با عرض 5/3 و پس بندي آجري در بخش وسيعي از تپه گسترش داشته، و جهت شمال شرقي بهجنوب غربي دارند. همچنين ادامه كاوش ها بخش هايي از حصار عظيم شهر به قطر 9 متر وارتفاع 8 متر را آشكار ساخته است . اين حصار در فواصل معين، داراي برجهاي عظيم بوده، كه هگمتانه قديم را در بر مي گرفته است. به طور كلي اين تپه در طول يكصد سال اخير بارها مورد حفاري باستان شناسان داخلي و خارجي قرار گرفته است. از جمله ويژگيهاي شهر باستاني هگمتانه معماري و طرح و نقشه منظم اين شهر بوده، كه در بين آثار باستاني به سدت آمده كم سابقه است. ضمنا" در طول حفاريهاي انجام شده آثار ارزشمند و بي نظيري كشف گرديده كه اغلب متعلق به دوران هخامنشيان و نياكان آنهاست . تعدادي از اشياء كشف شده از اين تپه در موزه ملي ايران باستان و تعدادي ديگر در موزه ها و يا مجموعه هاي خصوصي خارج كشور نگهداري مي شود كه ذيلا" برخي از آنها معرفي مي گردد.

سدها:

مهمترين سدهاي استان دو سد مخزني است كه برروي رود آبشينه ( يلفان ) احداث شده اند و به سد اكباتان و سد آبسينه معروف اند. هدف از احداث اين سدها در درجه اول تامين آب آشاميدني شهر همدان و سپس تامين بخشي از نيازهاي آبي زمين هاي كشاورزي پايين دست سدها بوده است .

ب - منابع آب زير زميني : استان همدان از نظر آب هاي زير زميني در بعضي از مناطق مثل دشت هاي قهاوند . رزن - فامنين . كبودر آهنگ و همدان - بهار در گذشته وضعيت مطلوبي داشته ولي درسالهاي اخير به علت بهره برداري بي رويه . سطح آب هاي زير زميني در اين دشتدها با كاهش شديد مواجه شده و وضعيت بحراني پيدا كرده است . از ميان چهار دشت نيمه ي جنوبي استان . دشت هاي اسدآباد و نهاوند از نظر آب هاي زيز زميني غني هستند . بهره برداري از منابع آب زير زميني در سطح استان به ترتيب اهميت توسط چاه هاي عميق و نيمه عميق . چشمه ها و قنات ها صورت مي گيرد . پيش ترين استفاده از منابع آب استان در بخش كشاورزي است و پس از آ? مصارف شهري و روستايي و سپس بخش صنعت و معدن قرار دارند.

مشكلات تامين آب :

مشكلات آب در سطح استان دو نوع است : مشكلات طيبعي و مشكلات اجرايي.

الف - مشكلات طيبعي : اين مشكلات عمدتا" به عوامل نامساعد طبيعي مربوط مي شوند. مانند :

- توزيع نامناسب زماني بارش

- توزيع نامناسب مكاني بارش

- پوشش فقير گياهي در حوضه ي آبخيز رودها

- شوري آب در بخشي از مناطق استان مثل قسمت هايي از دشت قهاوند

- وضعيت خاص ناهمواري هاي استان كه باعث مي شود همه ي رودها به خارج از استان سرايز شوند و هيچ رودي به استان وارد نشود و....

ب- مشكلات اجرايي : اين مشكلات بيش تر به نحوي بهره برداري از منابع آب استان مربئط است كه از جمله ي آنها مي توان به موارد زير اشاره كرد:

- سيستم قديمي آبياري ( اتلاف آب در شبكه هاي انتقال . رو باز بودن نهرها و تبخير شديد آب اتلاف آب توسط گياهان هرز كنار نهرها و روش آبياري غرقابي)

- سيستم سنتي بهره برداري ( احداث بندهاي خاكي و چوبي ناپا يدار كه اولين سيل آنها را تخريب مي كند ودر نتيجه . نهرها پر از رسوب مي شوند)

- آشنا نبودن كشاورزان با شيوه هاي آبياري كم مصرف ( مثل آبياري باراني و قطره اي )

- خشك شدن و كم آبي يا تخريب قنات ها در اثر بي توجهي يا حفر بي رويه ي چاه هاي عميق و نيمه عميق

- وجود خرده مالكي ( يك پارچه نبودن زمين هاي كشاورزي كه باعث كاهش بازدهي آبياري مي شود)

طرح ها و اقدامات جاري در زمينه ي منابع آب . طرح هاي موجود در زمينه ي منابع آب به دودسته تقسيم مي شوند: طرح هاي مربوط به تامين آب آشاميدني شهرها و روستاها و طرح هاي مربوط به تامين آب كشاورزي .

الف - طرح هاي مربوط به تامين آب آشاميدني شهرها و روستاها

- حفرچاه هاي عميق در دشت هاي استان .

- احداث سدهاي مخزني مثل سد آبشينه يا سدهاي در دست مطالعه مثل سد سياه كمر در شهرستان همدان . سد كلان در ملاير و سد امام زاد عسگر در شهرستان بهار .

ب - طرح هاي مربوط به تامين آب كشاورزي .

- سدهاي مخزني در دست مطالعه . شيرين سو.آلان عليا . قاباق تپه در شهرستان كبودر آهنگ . سد شنجور در شهرستان رزن . سد نعمت آباد در شهرستان اسد اّباد و سد ملوسان در شهرستان نهاوند.

- احداث بندهاي انحرافي در نقاط مختلف استان .

- تغذيه ي مصنوعي و كنترل سيلاب در دشت هاي اسدآباد . همدان - بهار. كبودر آهنگ . رزن

- فامنين و قهاوند.

- انجام دادن كارهاي مطالعاتي براي احداث شبكه هاي آبياري و زه كشي و ايستگاه پمپاژ در شهرستان نهاوند.

وضعيت آب هاي استان همدان

و هواي استان همدان معتدل كوهستاني است .ميزان بارش در اين استان مطلوب نيست هر چند كه ميانگين بارش سالانه ي اين استان از ميانگين بارش كشور بالاتر است . استان همدان از نظر منابع خاك وضعيت مطلوبي دارد ولي ميزان بارش جواب گوي منابع خاك در بخش كشاورزي استان نيست.

استان همدان با مشكل كم آبي رو به روست . اين امر علاوه بر لطمه زدن به بخش كشاورزي در برخي سال ها مشكلاتي را در زمينه ي تامين آب آشاميدني ايجاد مي كند. مطالعه ي مجدد و دقيق منابع آب استان بازنگري شيوه هاي استفاده از اين منابع و اقدام به ذخيره سازي آ ب ممكن است مشكلات كمبود آب و توزيع نا برابر را در فصول مختلف سال حل كند.

منابع آب

الف - منابع آب سطحي : استان همدان در محدوده ي سه حوضه ي آبريز عمده ي كشور قرار دارد. هر يك از رودهاي گاماسياب . قره چاي و تلوار به ترتيب به حوضه ي آبريز خليج فارس و درياي عمان . حوضه ي آبريز مركزي و حوضه ي آبريز درياي مازندران تعلق دار ند.

1- رود گاماسياب : اين رود دائمي . پر آب ترين رود استان است و با شعبه هايش . بين كوه هاي مياني و جنوبي استان جريان دارد . رود كاماسياب در مسير خود شاخه هاي مهمي به نامهاي  رود ملاير . قلقل رود و خرم رود را دريافت مي كند . گاماسياب پس از سيراب كردن دشت نهاوند و از جنوب غربي استان همدان وارد كرمانشاه مي شود . اين رود يكي از شاخه هاي مهم رود كرخه به شمار مي رود و در نهايت به خليج فارس مي ريزد .

2- رود قره چاي : اين رود فصلي بين كوه هاي مياني و شمالي استان جاري است . شعبه هاي مهم آن مانند رود آبشينه  و رود صالح آباد و ساير شعبات فرعي آن از قله هاي كوهستان الوند سرچشمه مي گيرند.

رود قره چاي از كوه هاي شمالي استان نيز شعبات ديگري به نامهاي خميگان . زهتران و دمق را دريافت مي كند . قره چاي پس از زهكشي بخش مهمي ازسطح استان از شرق استان همدان وارد استان مركزي مي شود و درنهايت به حوضه ي مسيله در حوضه ي آبريز مركزي مي ريزد .

3- رود تلوار:اين رود فصلي در شمال غربي استان جريان دارد و پس از طي مسافت كوتاهي وارد استان زنجان مي شود . تلوار از شاخه هاي رود قزل اوزن به حساب مي آيد كه در گيلان به سفيد رود معرف است و به درياي مازندران مي ريزد.

الف - كوه ها

‌ارتفاعات استان عموما" جهت شمال غربي -  جنوب شرقي دارد و به طور كلي شمال مركز و جنوب استان قرار گرفته اند . هر يك از اين ارتفاعات شامل بخشي از كوه هاي مختلف ايران است

 1 -  كوه هاي شمالي : اين كوه ها در قسمت شمال غربي كوه هاي مركزي ايران قرار دارند و خط الراس آنها مرز بين استان همدان و استان قزوين است جنس كوه هاي شمالي عمداتا" از سنگهاي آذرين بيروني و سنگهاي آهكي است

2 -  كوه هاي مياني : اين كوه ها شامل كوهستان الوند است كه به موازات ارتفاعات شمالي از مرزهاي غربي استان شروع مي شود و تا حوالي شهر (( ازندريان )) در نزديكي جاده ي همدان -  ملاير ادامه دارد . قله الوند با ارتفاع 3363 متر در اين كوه ها واقع است مرتفع ترين نقطه ي استان قله ي ( گاو بره ) با ارتفاع 3384 متر مي باشد . كوهستان الوند از نظر زمين شناسي يك باتوليت به حساب مي آيد و جنس آن از سنگهاي آذرين دروني ( گرانيت ) است پيرامون اين سنگها هاله اي از

 سنگهاي دگرگوني قرار گرفته است .

3 -  ارتفاعات جنوبي : اين ارتفاعات كه به كوه هاي گرو موسوم اند همانند ارتفاعات شمالي و مياني استان جهت شمال غربي جنوب شرقي دارند و بخشي از رشته كوه زاگرس محسوب مي شوند . به عبارت ديگر از مجموعه ي ارتفاعات استان اين ارتفاعات جزء كوه هاي زاگرس به حساب مي آيد اين كوه ها به صورت ديواره اي بين استانهاي همدان ولرستان كشيده شده اند و جنس آنها همانند رشته كوه زاگرس -  عمدتا" از سنگهاي آهكي است .

4-  كوه هاي پراكنده : در حدفاصل ارتفاعات شمالي و مياني استان كوه هايي به طور پراكنده واقع اند كه از جمله آنها مي توان قلي آباد و قره داغ را نام برد در حد فاصل ارتفاعات مياني و جنوبي نيز كوه هايي مانند خان گرمز كوه سفيد سياه دره و كمر زرد واقعند . در غرب استان و در شمال دشت همدان -  بهار بلنديهاي قرار دارد كه ارتفاع زيادي ندارد اين كوه ها عمدتا" از  آهكهاي بلورين تشكيل شده اند غار معروف عليصدر در اين تشكيلات بوجود آمده است . در جنوب شرقي استان نيز كوه هاي پراكنده اي ديده مي شود كه از مهمترين آنها مي توان كوه سرده و كوه گرمه نام برد .شهر ملاير در دامنه كوه گرمه قرار دارد.

ب- دشت ها:

 دشت هاي استان همدان از نظر نحوه ي پيدايش به دو دسته تقسيم مي شوند  

دشت هاي تراكمي  

دشت هاي فرسايشي ( كاوشي)  

دشت هاي تراكمي در اثر انباست آبرفت ها در مناطق پست به وجود آمده اند و دشت هاي فرسايشي در اثر تخريب و جابه جايي مواد سازنده ي ارتفاعات ايجاد شده اند . دشت هاي ملاير و تويسركان از نوع فرسايشي و بقيه ي دشت هاي استان انوع تراكمي است بافت خاك دشت ها در نزديكي ارتفاعات درشت دانه است و با دور شدن از كوه ها بافت خاك ريزدانه مي شود برهمين اساس فعاليت كشاورزان در قسمت هاي مركزي دشت ها به زراعت و در حاشيه ي آنها به باغداري اختصاص يافته است . پست ترين اراضي استان در دشت نهاوند ودر محل خروج رود گاماسياب از استان همدان قرار دارد كه داراي 1420 متر ارتفاع است . دشت هايي كه بين ارتفاعات مختلف استان گسترده شده اند عبارت اند از   

دشت رزن - فامنين                   دشت اسد آباد  

دشت كبود آهنگ                      دشت تويسرگان  

دشت همدان - بهار                   دشت ملاير  

دشت قهاوند                             دشت نهاوند 

ناهمواري ها چه نقشي در زندگي مردم استان دارند ؟ برخي تاثيرات نا همواري ها بر زندگي مردم استان بشرح زير است

كوهستان الوند به عنوان مهم ترين ارتفاع استان سبب جدايي مردماني شده است كه طول تاريخ در دو طرف اين كوهستان زندگي مي كرده اند . مردمان نيمه ي جنوبي استان از وحدت و تجانس فرهنگي بيش تري برخوردارند . درعين اين كه مردمان نيمه ي شمالي نيز اشتراكات فرهنگي زيادي دارند. در فصل تابستان كه در بيش تر مناطق كشور گرماي شديدي حاكم است در استان همدان به دليل ارتفاع زياد و وجود كوهستان هوا معتدل است . به همين جهت اين استان يكي از مراكز جذب گردشگر در ماه هاي گرم سال محسوب مي شود . تابستان خنك كوهستان الوند و گرو وجود مراتع در دامنه هاي شمالي و جنوبي اين كوه ها سبب جذب عشاير از استان هاي همجوار مي شود . ذخيره نزولات جوي ( به صورت برف ) تا فصل تابستان در كوه هاي الوند و گرو باقي مي ماند و منبع اصلي تامين كننده ي آب كشاورزي و آشاميدني مردم استان است . جنس سنگ هاي كوه الوند از نوع آذرين دروني ( گرانيت ) است . اين سنگ از جمله سنگهاي معدني مرغوب است و در ساختمان سازي كار برد زيادي دارد . دامنه هاي ارتفات الوند انواع سنگ هاي گرانيتي استخراج مي شود.