كاروانسراها بناهاي وسيعي هستند كه تعداد زيادي دكان را در بر مي گيرد و معمولا مجاور يا متصل به بازار ساخته شده اند وجزئي از آن محسوب مي شوند واز مراكز مهم اقتصادي مي باشند.
اكثر كاروانسراهاي مهم همدان نيز يادگار زمان قاجاريه مي باشند. چندين منظور در بناي آنها بوده بدين معني كه در دو طبقه ساخته شده از طبقات پائين به عنوان دكان (‌حجره )‌و دفتر امورتجاري استفاده مي شدو طبقه فوقاني انبارهائي براي تگهداري كالا بود كه بعدها از اين طبقه براي دفتر تجاري نيز استفاده مي شد. همچنين محوطه هاي
سرپوشيده اي در جنب كاروانسرا يا زميني در گوشه اي از آن به عنوان طويله براي نگهداري شتر واسب و الاغ مي ساختنند . بعضي از صاحبان كاروانسراهاي بزرگ در محلات ديگري ساختمانهائي داشتند كه از آن براي نگهداري چهارپايان و محل بيتوته كاروانيان استفاده مي كردندبعد از تخليه كالاها عمله كاروان و ستوران را به اماكن هدايت مي نمودند. به اين بناها نيز كاروانسرا مي گويند. تجار عمده و صاحبان سرمايه كالاهاي خود را توسط دلالان و بنكدارن در سطح شهر يا ساير بلاد پخش مي كردند و بوسيله همان افراد نسبت به خريد امتعه صادراتي اقدام مي نمودند و خود نيز با دلالان و تجار كشورهاي اروپائي و امريكاو آسيائي كه خواستار خريد
كالاهائي نظير فرش و چرم و غيره بودمد مستقيما"‌ارتباط برقرار مي كردند. كاروانسراها محل تجمع عمومي
افرادي بود كه در ارتباط با كار تجارت مشغول بودندو كالاهاي خود را عرضه مي نمودند ودائما" در جنب و جوش
بودند . اقتصاد پوياي همدان سبب گرديد كه تعداد قابل توجهي كاروانسرا در آن احداث شود به طوري كه ( ويليام جكسن) عده كاروانسراهاي همدان را بيشاز پنجاه ذكر نموده و نوشته است كه اين كاروانسراها از جهت اشياء و ادوات مورد لزوم گروه بيشمار بازرگانان و زواري كه از اين شهر مي گذرند در جنب و جوشند و كارشان سخت
پر رونق است . برخي از كاروانسراها در ايام مخصوص محل برگزاري روضه خواني بود ودر ايام محرم حركت دستجات طوري تنظيم مي گشت كه از دوسه كاروانسرا بگذرد و در آنجا از عزاداران استقبال و پذ يرائي مي كردند و تجار نامي كاروانسراها باني مخارج اين مراسم بودند. بنا به استقصائي كه توسط راقم سطور به عمل آ«د تعداد120 كاروانسرا در شهر همدان شناسائي گرديد كه معتقدم تعداد آنها از اين هم بيشتر بوده است زيرا در پي خيابان كشي ها گذشت ايام و احداث بناهاي مسكوني به جاي آنها از اوايل پهلوي تا به امروز اسامي بسياري از آنها به بوته فراموشي افتاده است.

بازارها اماكن سوداگري و معامله هستند كه معمولا در مراكز شهرها قرار دارند و بازرگانان و پيشه وران در آنجا گرد هم مي آيند. بازارها ي همدان مانند بازارهاي اغلب شهرهاي قديمي مسقفند و از بافت معماري اسلامي برخوردارند جملگي بازمانده دوره قاجاريه مي باشند . جزنه راستا. بقيه در دو.سه دهه قبل به دستور مسؤولان وقت ازباب تجدد گرايي سقف آنها را برداشته و با گذشت زمان صاحبان اماكن تجاري براي استفاده از زير بناي بيشتر طرفين آنها را نيز خراب كرده اند . كه با تير آهن و ديوارهاي تيغه اي بازسازي كرده اصالت خودر را ازدست داده اند.
اين بازارها در مركز شهر قرار دارند و هر يك مختص يك نوع مال التجاره يا پيشه وراني است كه داراي حرفه مشتركي هستند از اين رو مردم بر حسب احتياجات خود مي دانند براي تهيه نيازمنديها به كجا مراجعه نمايند.
بعضي از بازارها مانند كاروانسراها در تملك اشخاص ثروتمند بوده كه براي كسب در آمد بيشتري بنا شده اند چنان
كه بازار قيصريه( بازار فرش فروش هاي فعلي) را ميرزا كاظم منشي قاجاريه در پشت كاروانسراي خود ( كاروانسراي ميرزا كاظم) ساخت كه اكنون متعلق به چند تن از تجار مي باشد. بر همين قياس راستا بازارهاي صحاف خانه. موتابخانه. كفشدوزخانه و ...به علت موقعيت خاص جغرافيايي همدان و قرارگرفتن در مسير
راه هاي ارتباطي شهرهاي غربي و نيز زائران انبوهي كه از ميانه و مناطق دور دست جهت زيارت عتبات عاليات
در همدان توقف مي نمودند اين شهر از اهميت خاص اقتصادي و جغرافيايي به ويژه از دوران صفويه و تواماني دين و سيايت بر خوردار بوده است . ( ويليام جكسن) مي نويسد : ( بازارهاي همدان داراي سقفند و بيش از پانصد دكان پر مشتري در آنها قرار دارد بازرگانان از اين شهر به عنوان ( انبار ايران ) ياد مي كنند . از جمله كالاهاي بازرگاني . اجناس چرمي را بايد نام برد زيرا همدان شهر دباغخانه هاست همدانيها در ساختن و عمل آوردن پوست گاو و گوسفند و ساختن اجناس تجملي از آنها شهره شده اند)
در سال 1921 .م. همدان 150 دكان دباغي داشت . جكسن در مشاهدات خود از بازار همدان مينويسد( زين و تسمه و جامدان و كفش هاي نوك تيز را در غرفه هاي متعددي به معرض فروش نهاده اند از اين گذشته نمد هاي نرم سفيد كه براي زيرانداز . نمدزين . كپنك و شولاي چوپانان به كار مي رود و كلاه هاي پوستي شبيه كلاه خوددر هيچ جاي ايران بهتر از همدان ساخته نمي شود همچنين ساختن غايشه)
بازارهاي عمده به جز چند مورد كه به خاطر جايگزين شدن اجناس كارخانه اي وارداتي هم تغيير نام داده و هم محل فروش اجناس متفرقه گرديده تاكنون سر پاي خود ايستاده ولي روزهاي آخر خود را طي مي كنند در آينده نه چندان دور اين يادگار كهن و آشناي سالخوردگان با تمام خاطرات تلخ و شيرين قرنها به سرنوشت غم انگيز خود نزديك مي شوند . براي مثال بازارهاي : آهنگرها. گيوه كش ها. زهتاب ها . موتاب ها . نجارها. گوزه گرها. صحاف ها و... ديگر پيشه وران و مصنوعات آنها خبري نيست و جز نامي از آنان باقي نمانده . راستاهايي نظير
كفشدوز خانه . صحاف خانه عملا" به مغازه هاي فروش كفش كارخانه اي و فروش لوازم التحرير و ساير اجناس
متفرقه تبديل شده اند . از راستا بازارهاي : گندمي ها. پالاندوزها. خامه فروشها و نخود بريزها. جزيكي دو دكان در هر راستا بقيه به فروش اجناس متفرقه مشغولند.
با دقت در نقشه همدان مي بينيم كه تمامي بازارهاي همدان در حول و محور مسجد جامع ساخته شده . تجار و
پيشه وران نماز ظهر و عصر را در آنجا اقامه مي كردند و مي كنند. جز مسجد جامع مساجد كوچكتري را در جاي جاي بازار مشاهده مي كنيم كسبه اي كه به مسجد جامع دور ترند نمازظهر و عصرخود را در آنجاها به جا مي آورندمانند مساجد : پيغمبر در راستاي پيغمبر . سر نمازگاه ابتدا ي گندمي ها . مسجد آقاي آخوند در انتهاي
راسته گندمي ها. جز مساجد . چند گرمابه عمومي نيز مخصوص بازاريان و مسافران وجود داشت كه فقط در روزها فعال بودند . همچنين در نقاطع راستاها . نانوائي . آشپزي و دكانهاي بقالي و قهو خانه/ چائي خانه در سراسرروز به كار مشغول بودند.

راستاهاي معروف:
1- آهك فروشها. سرگذر.
2- آهنگري/ زنجير سازها / چلنگرها . خيابان اكباتان.
3- پالاندوزها/ ادامه راستاي گلشن تا اول سر نمازگاه.
4- پيغمبر/ گوني فروشها راستاي جلوي مسجد پيغمبر.
5- چاقو سازها/ ضلع شمالي مسجد جامع
6- حكيمخانه/ در حكيمخانه . منشعب از خيابان بابا طاهر.
7- حسين خاني. منشعب از راستاي كليمي ها / فلسطين.
8- حاج فضل الله. راستاي منشعب از ضلع غربي خيابان اكباتان.
9- حلاج خانه. ضلع شرقي كاروانسراي ميرزاكاظم.
10- حلبي سازها / حلبي ساز خانه ادامه راستاي قنادها .
11- دباغخانه / چال دباغخانه . منشعب از خيابان اكباتان .
12 – رزين برها. جنب امامزاده شاهزاده حسين.
13- زغالي ها . ضلع شمالي ميدان امام.
14- زرگرها/ زرگرخانه . منشعب از خيابان باباطاهر . انتهاي بازار مظفريه.
15- زنگنه/ مظفريه . ضلع شرقي مدرسه زنگنه.
16- سبزه ميدان . اول خيابان باباطاهر ( ضلع شرق آن)
17- سمسار خانه. ضلع غربي كاروانسراي ميرزا كاظم.
18- شالار يهودي . بين حكيمخانه و كاروانسراي صمديه به علت احداث خيابان بابا طاهر اٍثري از آن به جا نمانده
19- شيشه فروش ها/ شيشه برها . منشعب از سبزه ميدان.
20 – صحافخانه . قسمت غربي كاروانسراي گلشن.
21- صندوق سازها . محوطه ضلع شمالي مسجد جامع انتهاي زغالي ها.
22- علاقبندها. ضلع شرقي كاروانسراي شريفيه.
23- فلسطين/ يهودي ها/ كليمي ها . منشعب از راستاي پالاندوزها.
24- قصاب ها . منشعب از سبزه ميدان.
25- قيصريه/ موتابخانه . منشعب از راستاي گلشن.
26- قيصريه/ فرش فروشها . پشت كاروانسراي ميرزاكاظم . قبلا" مركز چيت فروشي بوده اكنون مركز دادو ستد فرش مي باشد.
27- قبله/ نجارها ضلع شرقي خيابان باباطاهر.
28- قنادها/ قنادخانه. ضلع شرقي مسجد جامع.
29- كاه فروشها. خيابان شورين/ شهدا روبروي كاروانسراي ميراز كاظم.
30- كفشدوز خانه بزرگ. منشعب از راستاي گلشن.
31- كفشدوز خانه كوچك. منشعب از راستاي گلشن.
32- كهنه فروش ها . پشت امامزاده شاهزاده حسين.
33- گلشن. منشعب از خيابان اكباتان . ضلع شرقي كاروانسراي گلشن.
34- گندمي ها . ادادمه راستاي پالاندوزها تا محله بن بازار.
35- گيوه كش ها / مسجد جامع ضلع غربي مسجد جامع.
36- مسگرها/ مسگر خانه منشعب از راستاي نخود بريزها / سبزه ميدان.
37- نخود بريزها/ نخود بريزها ضلع شرقي مسجد جامع / ضلع شمالي كاروانسراي شريفيه.
38- نمد مال ها / منشعب از خيابان اكباتان و راستاي گلشن. پشت مسجد د باغخانه.
بازارچه ها يا بازارهاي كوچك هرمحل بر سر گذر مردم نزديك به چمنها( ميدان محل) دكانهاي متعددي وجود داشت كه حوائج اوليه محل را تامين مي كردند. كه به آنجا بازارچه مي گفتند. بازارچه هاي معروف عبارتند از:
1- بازارچه اسمعلي خان
2- بازارچه امامزاده يحيي .
3- بازارچه پل پهلوانها.
4- بازارچه توت قمي ها/ پل يخچال/ محل فرنگي ها.
5- بازارچه جاگله.
6- بازارچه جولان.
7- بازارچه چمن ورمزيار.
8- بازارچه درود آباد/ دورد آباد.
9- بازارچه دوگوران.
10 – بازارچه شالبافان.
11- بازراچه شريف الملك.
12- بازارچه كبابيان.
13- بازارچه كلپا.
14- بازارچه كولانج/ كولانه.
15- بازارچه محله حاجي.
16- بازارچه مصلي/ فراش باشي.
17- بازارچه مظفريه.
18- بازارچه ميدان مال فروش ها.
19- بازارچه نظر بيك.
گذرها :
گذر نيز بازارچه مفصل تري بود در تقاطع چند كوي ( محل) وجود داشت كه از معروفترين آنها مي توان : سر گذر د باغخانه را نام برد

.

از زماني كه انسان به صورت اجتماعات كوچك و بزرگ در روستاها و شهرها زندگي مدني را آغاز نمود ، سابقه شهرنشيني و پيدايش اجتماعات به گواهي تاريخ در همدان مشاهده مي شود و به همين دليل همدان در دريف كهنسالترين شهرهاي ايران و جهان به شمار مي رود. بنا به گواهي لوحه هاي گلي، سنگي، طلاو نقره كه برخي ار آنها از هزاره دوم پيش از ميلاد هستند و وجود بعضي آثار و نقوش كه در صخره سنگهاي الوند وجود دارند و در دريف سنگ نگاره هاي پيش از تاريخ شمرده مي شوند و به گواهي كارشناسان محلي به 5 هزار سال پيش مربوط هستند حكايت وجود اجتماعات چوپاني در دوره هاي پيشين را دارند. اصولا" تاريخ مدون ايران بگونه اي كه امروزه در اخيتار مي باشد ، در 80 الي 100 سال پيش وجود نداشت. زيرا تا اواخر دوره حكومت قاجار اساس تاريخ ايران بر مبناي شاهنامه فردوسي بود. در اوايل قرن بيستم ميلادي با آمدن دانشمندان و باستانشناسان بزرگي چون : پرفسور گريشمن و " پرفسور هرتسفلد" و محققان گرانقدر ايراني و ... مطالعات و تحقيقات علمي روي آثار و اشيا پيدا شده ، بسياري از تاريكيهاي تاريخ ايران به ويژه همدان چهرهاي ديگر يافت. با به دست آمدن كليد خواندن خطوط ميخي و پيدا شدن لوحه هاي متعدد طلا و نقره از همدان و تخت جمشيد ، تا حد زيادي معماهاي تاريخي روشن گرديد . دولتهاي پيشدادي و كياني در شاهنامه فردوسي چهره در افسانه ها و اساطير كشيد ند، دولتهاي كاسي( كاسيان ) ماد و هخامنشي به عوان حكام نخستين در منطقه همدان در صفحات تاريخ ظاهر شدند. در قديمي ترين سنگ نگاشته آشوري كه در منطقه ميان رود ان ( بين النهرين ) پيدا شد نام قديمي همدان به نام ( آكسايا ) يعني شهر ( كاسي ها) آمده است .

كاسي ها در هزاره دوم پسش از ميلاد در مناطق غرب ايران بصورت گروههاي جدا ار هم و متشكل در طول رشته كوههاي زاگرس زندگي شباني داشته اند . حيطه نفوذ آنان در سرزمين هاي مركزي فلات ايران نيز بوده است . برخي از تاريخ نگاران واژه هاي قزوين ، كاشان و خزر را ملهم از همان واژه ( كاسي) مي دانند. در كتاب تورات عهد عتيق نام شهر همدان به زبان عبري احمتا آمده است . سنگ نگاشته ( پيكلات پاليسروال) پادشاه آ شوري در 1100 سال پيش از ميلاد ، از سرزمين هاي ماد به نام ( امدانه ) نام برده و از شهر همدان با نام ( امدانه ) سخن گفته است . در تپه هاي باستاني اطراف همدان از جمله ( تپه نوشيجان ) در 15 كيلومتري ملاير به عمدان ، تپه هاي ( كودين ) و ( سگاوي) در حوالي كنگاور و احتمالا" تنديس سنگ شير در همدان و برخي آثار بنا و سفال بازگو كننده تمدن دوره ماد در همدان و سرزمين هاي ماد مي باشند( ماديها مردماني بودند آريايي نژاد، كه در ابتداي قرن هفتم يا آخر قرن هشتم قبل از ميلاد ، دولت ماد را تاسيس كردند) بنا به قول هرودوت تاريخنگار يونان باستان ( 708-655 پيش از ميلاد ) بناي شهر همدان به ( ديا اكو ) نخستين پادشاه ماد مي رسد . او مي نويسد :

( قصري ساختند هفت قلعه داشت ، ديوار هر يك از قلاع دروني بر ديوار قلعه بيروني مشرف و آخرين ديوار بر تمام ديوارها مسلط بود... قصر سلطنتي و خزانه را در آخرين قلعه دروني جا دادند . از هفت ديوار همدان هر كدام رنگي معين داشت . كنگره هاي ديوار اول ( بيروني ) سفيد ، دومي سياه، سومي سرخ تند، چهارمي آبي ، پنجمين سرخ باز ، ششمين سيمين رنگ، هفتمين زرين گون. بزرگترين ديوارقلعه همدان به حجم ديوار آتن مي رسيد . همانطور كه اشاره شد ، همدان در دوره مادها ( امدانا) نام داشته و در دوره هخامنشيان ( هگمتانا) بوده است . در اين مورد ( ايران باستان ) مي نويسد : ( قلعه اول كه اسم اين محل ( همدان) برده شده ، تيگلات پاليسراول آشوري در 1100 پيش از ميلاد است ، اين پادشاه آشور اسم آن را ( امدانه) ذكر كرده ، در كتيبه هاي هخامنشي اسم اين شهر ( هگمتان ) نوشته اند. بعد از ديااكو ، پسرش ( فرورتيش ( 655 - 633 پ م) به حكومت ماد انتخاب گرديد. داريوش اول در سنگ نگاشته هاي بيستون نام پادشاه دوم ماد را ( فرورتيش ) ذكر مي نمايد . بعد از او ( هووخ شتر) ( 633 - 585 پ م) شاه ماديها شد. اين فرد بر خلاف پدرش به تربيت قشوني منظم كه بتواند در مقابله با آشورمقاومت كند پرداخت ، و در جنگي سخت دولت آشور از مادها شكست خورد.  اين حاكم مادي را ميتوان بلند آوازه ترين حمكران ماديها دانست. پس از او ( آژدهاك) به پادشاهي ماد رسيد كه در زمان او كورش فرمانروايي پارس بر مادها چيره گرديد . سرزمين هاي ماد و پارس يكي گرديد ودر سال 550 پيش از ميلاد دولت پارس بر منطقه مسلط شد و قدرتي بزرگ در عهد باستان شد. همدان در دوره طولاني هخامنشيان موقعيت و اقتدار خود را حفظ كرد . وجود سنگ نگاشته هاي گنجنامه ، دخمه گور استر مردخاي ، پيدا شدن لوحه هاي طلا و نقره از تپه هگمتانه به خط ميخي ، همچنين جام زرين و ساغر طلاي مربوط به اين دوره در همدان جملگي حكايت از رونق و قدرت همدان در آن دوره را مي رساند. هخامنشيان امپراتوري بزرگي تشكيل دادند مقر حكومت خود را ابتدا در هگمتانه و شوش مستقر نمودند سپس به ساخت كاخهاي تخت جمشيد پرداختند . البته به علت گرماي شديد خوزستان و فارس در تابستانها از كاخهاي هگمتانه استفاده مي نمودند . از طرفي موقعيت خاص جغرافيائي همدان و ، بر سر را ه واقع بودن آن كه پيوسته محل رفت و آمد كاروانهاي شرق همدان و شمال فلات ايران به ميان رودان بود ، همين امر سبب اهميت و رونق شهر همدان در طول تاريخ بوده است .

 در حمله ( ا سكندر مقدوني ) ابتدا همدان مورد حمله قرار گرفت ، آخرين بازمانده دولت پارس ( داريوش سوم) از مقابل اسكندر گريخت . اسكندر در متعاقب آن به شوش و تخت جمشيد دست يافت . در مراجعت در همدان پيروزي خود را جشن گرفت . كشتاري وحشيانه و بي رحمانه بوسيله يونانيان در همدان بوجود آمد ... بعد از ا سكندر ، ( سلوكيان ) كمتر از يك قرن به عنوان جانشينان اسكندر در همدان و اطراف آن حاكم راندند. معبد ( لائوديسه ) در شهر نهاوند كه خرابه هايش در مركز شهر وجود دارد يادگار آن دوران است. در حفريات سال 1322 خورشيدي لوحي در 33 سطر بر سنگ مرمر پيدا شد . لوح مربوط به 193 سال پيش از ميلاد است و ، نشان مي دهد: مربوط به ( آنتيوكوس ) سوم سلوكي است . بنا به عقيده باستانشناسان و مطالب روي لوح درباره گزارشي از شهر ( لائوديسه ) ( نام يوناني نهاوند) به فردي به نام ( مند منوس) است. ترجمه لوح در سال 1949 ميلادي توسط (‌روبرولد) در مجله ( هلينگ) چاپ و منتشر گرديد. شهر همدان به علت داشتن همان موقعيت جغرافيائي كه اشاره شد ، در شروع قدرت پارتها ( اشكانيان ) يكي از مراكز اجتماع قدرت پارتها بود. اشكانيان در طول چهار قرن حكومت خود ، و جنگهاي طولاني با روميان به ناچار منطقه همدان پيوسته در صحنه فعاليت هاي جنگي آنان قرار داشت ... ويرانه قلعه اي سترگ در فراز تپه مصلي ، پيدا شدن چند گور با تابوتهاي سفالي در تپه سنگ شير برخي ا شيا ء سكه از آن دوره دليل برحضور فعال و طولاني پارتها را نشان مي دهد . تاريخنگاران و برخي از باستانشناسان احتمال مي دهند تنديس سنگ شير نيز مربوط به دوره پارتها ا ست. در دوره به قدرت رسيدن ساسانيان همدان مدت سه سال به فرماندهي پسر اردوان پنجم در مقابل اردشير ساساني مقاومت نمود. ساسانيان كه مركز حكومت وقدرت خود را در ( تيسفون ) قرار داده بودند ، و همدان كه دروازه فلات ايران به ميان رودان ( بين النهرين ) بود ، رونق بازرگاني و رفت و آمد عمده كاروانيان بود كه از آن مي گذشت ، لذا هميشه مورد توجه ساسانيان بود و بر آباداني آن افزوده مي گرديد . پس از سقوط تيسفون در حمله اعراب تنها راه سقوط ساسانيان گشوده شدن همدان بود ، كاميابي اعراب در جنگ نهاوند ( فتح الفتوح) جنگ به پشت دروازه هاي همدان رسيد. حصار و دژهاي هگمتانه دست يافتني نبود ، سران جنگي عرب راهي جز مصالحه با حاكم همدان يعني نماينده ساساني در همدان نديدند طي قرار با حاكم آ» روز همدان ( خسرو شنوم ) همدان بدون جنگ و خونريزي به روي مسلمين گشوده شد. ار اين تاريخ است كه دين مبين اسلام به سرعت در سرتاسر فلات ا يران گشترش يافت . در كتاب ( تارخ الكامل)‌ گشوده شدن همدان بدست اعراب اين گونه است : ( خسرو شنوم چنين ديد، از ايشان امان خواست و پرداخت گزيت را پذيرفت . بر اين پايه كه : همدان و دستبي= ( قزوين ) از گزند مسلمانان ايمن باشد و دشمنان ايشان هم نتوانند از راه همدان و دستبي بر اسلاميان آسيبي رسانند...)

در سده هاي نخستين هجري گروهاي متعددي از طوايف عرب رياست و حاكميت همدان را از سوي خليفه هاي بغداد در دست داشتند از آن جمله طايفه ( بنوسلمه ) از معروفترين آنان است . گروهي از علويان حسني كه در طول سده هاي اول و دوم به كنار ه هاي درياي مازندان كوچيده و علويان را در ايران پايه گذاري نمودند صاحب قدرت شدند. در طول قرن سوم گروهي از سادات علوي حسني از طبرستان به همدان آمدند كه در ميان آنان ( اطروش) صاحب اقتدار گرديد . نوادگان او مدت سه قرن رئسي شهر همدان را با نام علويان همدان به عهده داشتند . در طول قرن سوم همدان در زير و بم هاي سياسي و گروههاي قدرت طلب دست خوش آماج بود. در سال 319 ه ق ( مرد آويج زياري ) از خاندان ( آل بويه ) به بهانه انتقام كشته شدن خواهر زادهاش بدست مردم همدان به  شهر همدان لشكر كشيد ، قتل و غارت و كشتار بي رحمانه اي- براه ا نداخت . در زلزله سال 345 ه ق شهر به تلي از خاك و ويرانه بدل شد و مدتي طول كشيد تا دوباره بازسازي گردد. بروزفرقه هاي متعصب مذهبي در طول سالهاي 350 تا 370 ه ق نا امني و خونريزيهاي بسياري در شهر پيدا شد . در طول سده هاي چهارم و پنجم همدان مركز برخوردهاي شديد قدرت طلبان محلي چون ( آل زيار ) ( ديلميان ) همچنين فرمانروايان محلي ( حسنويه ، كاكويه بود در دوره آرامش منطقه دستخوش آ شوبها گرديد . در سد پنجم بويژه در زمان (‌ شمس الدوله ديلمي) كه ابن سينا وزارت او را بدست داشت همدان چند گاهي روي آرامش و آسايش را ديد. با بروز قدرتهاي تركان غز و قراختائي و بدنبال آن به خون و آتش كشيده شدن ايران همدان نيز در اين مشكلات قرار گرفت تاجائي كه تركان سلجوقي در منطقه غربي (‌ عراق عجم ) قدرت و نفوذي پيدا كردند . همدان سالهاي مقر حكومتي سلاجقه غرب ايران بود آثاري از اين دوره در همدان و نهاوند باقي است . يورشهاي بي رحمانه مغولان بدنبال تركان از سال 618 تا 627 ه ق به همدان سبب بسياري ويراني و آشفتگي گرديد. مغولان كه از مقاومت تقريبا" 10 ساله همدان به تنگ آمده بودند . پس از دستيابي به شهر آنچنان قتل و ويراني در شهر به راه اندا ختند كه تا سالها شهري به نام همدان وجود نداشت . تا اينكه افراد متواري و سرگردان در روستاها مجددا" به شهر آشوب زده برگشتند و شهري ديگر ساخته و همدان بازسازي شد . در دوره ايلخانان گروهي از مغولان تاز مسلمان شده ، همدان تا حدي روي آرامش و آباداني را ديد و قدرت و موقعيت گذشته را بازيافت . مركز قدرت فرمانروايان محلي ايلخاني گرديد تا جائي كه در سال  695 ه ق يكي از شاهان محلي ايلخاني در همدان به تقليد از حكومتهاي پيشين ايراني طي مراسمي تاجگذاري كرد. با يورشهاي امير تيمور لنگ مجددا" قحطي و بيماري در شهر چهره نشان داد. ويراني جنگهاي تيمور مدتي در شهر باقي بود تا در دوره صفويه بدنبال آرامشي نسبي در ايران ، همدان نيز بي بهره نماند و موقعيت گذشته خود را بازيافت . قبلا" اشاره شد همدان بعلت واقع بودن بر سر راههاي شمالي، شرقي و حتي جنوبي فلات ايران به بغداد ، هميشه پر جنب و جوش بود، روفت و آمد كاروانهاي حامل كالاهاي تجارتي و موقعيت خوب منطقه براي كشاورزي و دامداري شهر همدان پش از هر ويراني و قتل و غارت به سرعت رو به آبادي و نوسازي مي گذاشت ، ديديم همدان هميشه سپر بلاي متجاوزين به ايران از شمال غربي و غرب بوده ا ست . همين مسئله يكبار ديگر در اواخر دوره صفويه تكرار شد . نيروهاي عثماني با استفاده از ضعف دولت صفوفي از شمال غربي و غرب در سال 1136 ه ق به اطراف  همدان رسيدند. همدان در اين جنگ مقاومت بسياري نمود تا جائي كه ( احمد شاه) والي متجاوز عثماني مدت زيادي پشت حصارهاي شهر بود كه در اثر بي لياقتي آخرين بازمانده صفوفي طبق قرار دادي همدان به عثمانيها واگذار گرديد . در دو جنگ پي در پي بفرماندهي نادر شاه افشار، عاقبت در جنگ معروف به (( كرگوك ) در سال 1145 ه ق مطابق با 1722 ميلادي والي عثماني از نادر شكست سختي خورد و در نتيجه همدان به آغوش وطن برگشت . بعد از نادر شاه افشار كريم خان زند حكومت ايران را بدست گرفت . او اصلا" از خطه همدان بود . زادگاهش دهكده پري يكي از روستاهاي ملاير بوده است . در سال 1193 ه ق ( علي مرادخان) خواهر زاده كريم خان والي همدان شد . همو پس از مرگ كريمخان ادعاي استقلال طلبي داشت . همدان را مركز و پايتخت خود قرار داد . به نام خود سكه ضرب نمود. در فاصله سالهاي 1205 الي 1211 در چند جنگ از آغاز محمد خان قاجار شكست خورد با انتقام اين ماجرا يك بار ديگر همدان طعم تلخ قتل و غارت و آتش سوزي را چشيد . در طول دو جنگ جهاني اول و دوم همدان صدمات زيادي ديد و دچار قحطي و كمي آذو قه گرديد. در اواخر دوره قاجار و پيدا شدن نهصت مشروطه طلبي همدان در رديف شهرهاي پيشقدم بود و با بروز بزرگان و روشنفكراني در مطبوعات چون ( ميرزاده عشقي ) و ( عارف قزويني ) كه در اواخر عمرش در همدان بود، نقش موثري داشت . نبايد فراموش كرد در طول قرون متمادي همدان ضمن اين كه پستي و بلنديهاي بسياري را پشت سر گذرانيده هميشه در دامن علم پرور او علماء ، دانشمندان ، روحا نيون و سياستمداران بزرگي پرورش يافته اند كه جملگي در تحولات جامعه كشور اثري مثبت داشته اند.

مهاجرتهاي اقوام آريائي نژاد ماد ازحدود3500 سال پيش به منطقه غرب ايران ومحدوده فعلي استان همدان واختلاط وسلوك آنان با اقوام مستقر در منطقه به تدريج منجر به شكل گيري نخستين حكومت فراگيربه مركزيت هگمتانه (همدان) در فلات قاره ايران گشت واين حكومت در 650 قبلاز ميلاد در اوج اقتدار خود ضمن غلبه بربزرگترين قدرت سياسي ونظامي آن عصر يعني دولت آشور قلمرو خود اراز شرق به آسياي ميانه ودرغرب به قلب آسياي صغير بسط داد. بر اساس نوشته هاي هرودوت ورخ يوناني بدستور ديااكو نخستين پادشاه ماددرهگمتانه (همدان) پايتخت آنان استحكامات عظيمي شامل قلاع تودرتوو قصرهاي سلطنتي برپا گشت. اكثريت محققين علوم تاريخ وباستان شناسي را عقيده بر اين است كه تپه امروزي هگمتانه در دل شهر همدان برجاي مانده بقاياي همين تاسيسات ميباشد. اين تپه طي چندين سال اخير مورد كاوشهاي باستانشناسي قرارگرفته وكارگاههاي كاوش واشيا ﺀ بدست آمده در معرض ديد علاقمندان قراردارد.همچنين انجام حفاريهاي باستان شناسي در تپه هاي گودين نزديك كنگاور ونوشيجان در ملاير گوشه هائي از فرهنگ وتمدن اقوام ماد رادراين زمان برماآشكار ساخته كه از جمله آنها مي توان به نخستين اشكال خط ونگارش وسكه هاي اوليه ومظاهر فرهنگ ديني ومعماري ايراني اشاره نمود.از دوره هخامنشيان علاوه بر سنگ نبشته هاي ميخي گنجنامه همدان تعداد قابل توجهي اشيا ﺀ زرين وسيمين ونيز بقاياي كاخهاي سنگي بيادگار مانده است كه علاقمندان ميتوانند ازآنها در موزه ملي كشور وموزه تپه هگمتانه بازديد كنند از دوره هاي سلوكي واشكاني در همدان مجسمه شير سنگي وگورستان پارتي ودر نهاوند نشانه هائي از يك معبد برجاي است.

 شهرهمدان دردوره ساساني يكي از ضرابخانه هاي اين حكومت بوده وسكه هاي متعددي از اين دوره دردست مي باشد.شهرنهاوند نيز در اين زمان داراي اهميت ويژه اي بود ودژ مستحكمي در آن قرارداشت ويكي از مراكز ايالات اسپهبد نشين هفتگانه اين دوره بود.اعراب در يورش به ايران فتح نهاوند رافتح الفتوح ناميدند وگشودن همدان را به سال 645 ميلادي پس از فتح نهاوند بزرگترين پيروزي خود برساسانيان شمرده اند. از آثار اين دوره مي توان به غار قلعه جوق درفامنين وبقاياي قلعه اي در همان محل اشاره كرد. نفوذ وگسترش اسلام درايران تغييرات وتكامل شگرفي رابرپايه تعاليم اسلام واصول هنرها ومعماري قديمي كشور سبب شد. ازاين دوره 1400 ساله در نقاط مختلف استان يادمانهاي متعددي برجاي مانده كه اهم آنها عبارتند از:بناي بسيار زيبا وارزشمند گنبد علويان از دوره سلجوقي – برج قربان – بقعه استر ومردخاي – بقعه خضر از قرون 7تا9 هجري درهمدان امامزده ازناو از دوره سلجوقي در فامنين – امامزاده هود واظهر دررزن وبقعه حبقوق نبي در تويسركان از قرن هشتم –امامزاده يحيي – امامزاده حسين وامامزاده اسماعيل د رهمدان ونيز كاروانسراي فرسفج ومدرسه علوم ديني شيخ عليخان زنگنه در تويسركان – آب انبار وسنگ نبشته اي معروف به كتيبه آقاجان بلاغي مربوط به بناي يك سد در اسدآباد – يخچال ميرفتاح در ملاير وحمام حاج آقا تراب در نهاوند ونيز تعدادي پل شامل پل شكسته (خسروآباد)در اسدآباد- پل كوريجان وآبشينه در همدان پل جهان آباد در فامنين – پل فرسفج ومجموعه بازار در تويسركان وپل زرامين در نهاوند جملگي از دوره صفوي وبازار,مسجد جامع وميدان امام همدان وبازارملاير ازابنيه مهم بعداز دوره صفوي.

 درخاتمه شايان ذكر ميداند همدان از دير باز مهد پرورش مردان بزرگي د رزمينه علم وهنر – عرفان – دين وسياست بوده است كه ا زجمله اين مشاهير ميتوان به فيلسوف عاليقدر جهان اسلام ابوعلي سينا- شاعر وارسته وعارف بزرگ باباطاهر- عارف دلسوخته وحق طلب عين القضاه همداني ونيز مردان علم وسياست نظير,خواجه رشيد الدين فضل اله همداني وزير مشهور ايلخانيان مغول وهمچنين ادبا وشعراي گرانقدري چون ميرزاده عشقي- مفتون همداني وعارف وهمچنين مردان دين وسياست چون سيد جمال الدين اسدآبادي اشاره نمود. بدين لحاظ عاشقان وشيفتگان مظاهر فرهنگ وتمدن ايران واسلام مي توانند علاوه بر آثار وابنيه تاريخي استان از بناهاي يادبودي كه براي برخي از اين بزرگان برپا شده نظير آرامگاه بوعلي وباباطاهر نيز بازديد نمايند. گذشته از آثار تاريخي استان همدان از لحاظ طبيعي نيز داراي جاذبه هاي خاصي است كه از جمله آنها مي توان به غار بي نظير وبسيار زيباي عليصدر در شهرستان كبودرآهنگ – گردشگاههاي گنجنامه وعباس آباد در همدان – پارك زيباي ملاير- سراب گيان نهاوند وييلاقات خوش آب وهواي شهرستان اسدآباد اشاره نمود. وجود مجموعه جالب وبي بديل جاذبه هاي فرهنگي – تاريخي وطبيعي وارتباطات سهل اين استان با مركز كشور ونيز آب وهواي خنك آن در فصل بهار وتابستان استان همدان را به عنوان يكي از مهمترين قطبهاي گردشگري مطرح نموده ودرسال جاري اين استان بلحاظ جذب گردشگر در كشور توانست رتبه چهارم را احراز نمايد همچنين درراستاي برنامه ملي توسعه گردشگري كشور شهرهمدان به عنوان منطقه مدل گردشگري انتخاب گرديده است كه انشا ﺀ الله بااجراي اين برنامه شهرهمدان واين استان جايگاه واقعي خودرا در كشور وجهان خواهديافت وخواهد توانست با بدل شدن به يك قطب اساسي گردشگري به شكوفائي اقتصادي كشور نيز كمك شاياني بنمايد.

قبل از استيلاء اعراب نام بسياري از اماكن و شهرها و قصبات ايران به (( گان )) ختم مي شود . گان در لغت فرس باستان به معني جا و مكان آبادانست و پس از تسلط اعراب بر ايران و رواج زبان عرب چون زبان مذكور فاقد حرف (( گ)) مي باشد در واژه هاي زبان پارسي به جاي حرف (گ) حرف(ك) يا(ج) بكار برده شده در كتاب وجه تسميه شهرهاي ايران  راجع به وجه تسميه سركان چنين آمده كه در زبان لري كه گويش غالب مرد اين منطقه است كلمه ( سر ) به معني اشراف و بزرگان و مهتران است و سركان به معناي محلي كه بزرگان و مهتران و خوانين در آن سكونت دارند و با توجه به امتيازات طبيعي سركان شايد وجه تسميه مزبور صحيح باشد و سركان محل ييلاقي و سكونت اعيان و اشراف و بزرگان شهر رود آوربوده است.

توي بروزن موي، از شهرهاي باستاني و در دامنه كوه الوند واقع است چون در چند نقطه از ايران محلهايي به نام توي هست ، براي اينكه اشتباهي رخ ندهد در هر جا چنين محلي مي باشد بنام نزديكترين نطقه آنجا خوانده مي شود(( توي دروار )) دامغان كه نزديك به قريه دربار است و (( توي كازرون )) و اين توي چون در يك فرسنگي سركانست به تويسركان مشهور است . جغرافي نويسان اسلامي غالبا" اينجا را (( توي رودلاور)) و(( توي همدان )) نوشته اند . جغرافي نويسان قرن سيم و چهارم اسلامي غاليا" اين محل را توي همدان و نوي رود آور نوشته اند و احتمالا" اين نوي ممكن است با سلسله اورال قومي كه  پيش از مادها در اين سرزمين حكومت مي كرده اند بي ارتباط نمي باشد.